Tenkise geçmeden önce saklı pay hakkında bilgi vermek gerekir. Miras bırakan tasarrufta bulunurken bazı sınırlandırmalarla karşılaşır. Saklı pay dokunulmayan miras haklarıdır. Şu şekilde bir düzenleme öngörülmüştür:
- Altsoy için yasal miras payının yarısı,
- Ana ve baba için miras payının 1/4’ü,
- Eş için altsoy ve ana-baba zümresiyle birlikte mirasçı olması halinde yasal miras payının tamamı diğer hallerde yasal miras payının 3/4’ü,
saklı pay olarak korunur.
Tenkis kelime anlamı olarak azaltma, eksiltme anlamlarına gelmektedir. Saklı paylara ilişkin bir ihlal olursa bu paylar saklı pay alacaklıları tarafından tenkis davasıyla korunur. Tenkis davası, miras bırakanın bazı mirasçılar aleyhine bilerek veya bilmeyerek yapmış olduğu mirastan mal kaçırma işlemlerine karşı açılan bir hukuk davasıdır. Tenkis davası kararıyla saklı payı ihlal eden tasarruf hükümsüz hale gelir. Bu yönleriyle tenkis davası; yenilik doğuran davadır, özel bir iptal davasıdır ve eğer bir kazandırma varsa aynı zamanda eda davasını da içerir. Mirasçılar, saklı paylarının ihlal edildiğini öğrendikleri tarihten başlayarak 1 yıl ve her halde vasiyetnamelerde açılma tarihinin, diğer tasarruflarda mirasın açılması tarihinin üzerinden 10 yıl geçmekle dava açmak zorundadır. Bu süreler hak düşürücü süreler olup süreler geçirildiği takdirde dava hakkı düşer.
Davacı saklı pay mirasçısıdır, davalı ise murisin yapmış olduğu tasarrufla birlikte saklı payın ihlal edilerek tenkise tabi tutulan kazandırmanın yapıldığı kişidir. İstisna olarak saklı pay mirasçılarının alacaklıları ve iflas masası da davacı olabilir. Çıkan karardan sadece davayı açan kişi faydalanır. Yetkili mahkeme miras bırakanın son yerleşim yeri mahkemesidir. Görevli mahkeme ise Asliye Hukuk Mahkemeleridir.
Tenkis Def’i:
Tenkis davasını süresini kaçırdığı için açamayan saklı pay mirasçısı tenkisi, kendisine yönelik taleplere karşı def’i olarak ileri sürebilir. Saklı pay mirasçısı bu def’iyi yalnızca; kazandırma lehtarının doğrudan bu kazandırmaya dayanarak, kazandırma konusu şeyin kendisine verilmesiyle ilgili taleplerine karşı ileri sürülebilir. Hâkim tenkis def’iyi re’sen göz önüne almaz, saklı pay mirasçısının ileri sürmesi gerekir. Tenkis def’i herhangi bir süreye de tabi değildir. Bu haktan sadece ileri süren ilgili yararlanır.
Tenkiste Sıra:
Tenkis davası açıldıktan sonra tenkisin nasıl yapılacağı kanunda belirlenmiştir. Tenkis aşağıdaki sıra ve usûl izlenilerek yapılır.
- Ölüme bağlı tasarruflar. (Her birinden orantılı olarak)
- Sağlar arası kazandırmalar. (En yeni tarihlisinden en eski tarihlisine doğru geri gidilmek üzere)
- Kamuya yararlı vakıf veya derneklere yapılan ölüme bağlı tasarruflar. (Her birinden orantılı olarak)
- Kamuya yararlı vakıf veya derneklere yapılan sağlar arası kazandırmalar. (En yeni tarihlisinden en eski tarihlisine doğru geri gidilmek üzere)
Denkleştirme Davası:
TMK’nın 669-675 maddeleri arasında düzenlenmiştir. Miras hukukunda mirasçılar arasındaki dengesiz paylaşımların giderilmesini sağlayan bir dava türüdür. Mirasta denkleştirmenin amacı yasal mirasçılardan bazılarının önceden miras bırakandan elde ettiği gayri hukuki menfaatle bozulan eşitliği yeniden tesis etmektir. Murisin sağlığında bazı varisleri lehine -dolaylı bir sonuç olarak da- bazı varisleri aleyhine sağlığında yapmış olduğu karşılıksız kazandırmaların terekeye geri verilmesini konu alan bir davadır. Bu durumda söz konusu kazandırmalar terekenin paylaştırılmasında dikkate alınacaktır.
Davanın tarafları denkleştirme borçlusu ile denkleştirme alacaklısıdır. Denkleştirme borçlusu lehine kazandırma yapılan kişidir. Denkleştirme alacaklısı ise murisin yasal mirasçısı sıfatına sahip olan hakları ihlal edilen kişilerdir.
Denkleştirmeye Tabi Kazandırmalar:
Murisin yapmış olduğu kazandırmanın denkleştirmeye tabi olabilmesi için;
- Miras bırakanın yaptığı kazandırma ivazsız (karşılıksız) olmalıdır.
- Sağlar arası nitelik taşıyan bir kazandırma olmalıdır.
- İlgili kazandırma miras bırakanın malvarlığından yapılmalıdır.
- Kazandırmanın lehine hak sağlayan yasal mirasçının miras payına karşılık yapıldığı miras bırakanın iradesinden belli olmalıdır.
Bazı kazandırmalar kanuni denkleştirmeye tabi kazandırmalar kapsamındadır. Bunlar;
- Kuruluş sermayesi
- Olağan dışı çeyiz
- Borçtan kurtarma
- Malvarlığının devri
Yani miras bırakanın altsoyunun ekonomik bağımsızlığını kazanması, devam ettirmesi veya genişletmesi için yapılan, onun hayata yerleşmesini sağlayan kazandırmalar denkleştirmeye tabidir. Somut olaya göre belirlemeler yapılabilir. Özel okul, özel ders, kurs ücreti, yurt dışında okumak, yurt dışı seyahati vb. örnek olarak verilebilir.
Denkleştirmeden Muaf Tutulan Kazandırmalar:
- Eğitim-öğretim masrafları
- Olağan hediye ve evlenme giderleri
İlgili giderler ve masraflar somut olaya göre değerlendirilip olağanı aşan kısım varsa denkleştirmeye tabi tutulur.
Denkleştirmenin mirasın paylaştırılmasına ilişkin bir işlem olması nedeniyle kanunda tenkis davası gibi bir denkleştirme davası öngörülmemiştir. Denkleştirmesi gereken kısmın miktarı, denkleştirme yükümlülüğünün mevcudiyeti veya denkleştirmeye ilişkin uyuşmazlık mevcut ise ya da denkleştirme yükümlüsü denkleştirmeden kaçınıyorsa denkleştirme alacaklısı dava yolu ile bu hakkının yerine getirilmesini sağlayabilir.
Miras bırakanın ekonomik durumu için denkleştirme anı esas alınır. Denkleştirme anının belirlenmesinde iki durumu dikkate alırız. İlki paylaştırmadan önce tespit davası söz konusu ise bu davanın açıldığı an denkleştirme anıdır. Bir diğeri, paylaştırma söz konusu ise iadeye ilişkin davadaki dava tarihi denkleştirme anı olarak kabul edilir.
Dava da ilgili kazandırmanın denkleştirmeye tabi olmadığının ispatı davalı (altsoy) üzerindedir. Altsoy dışındaki yasal mirasçılara yapılan kazandırmalar kural olarak denkleştirmeye tabi olmadığı için bu yöndeki bir durumun mevcut olduğu iddiasının ispatı davacı üzerindedir. Yasada herhangi bir süre belirtilmemiştir fakat ister yalnızca tespite ilişkin olsun ister denkleştirmenin ifasına ilişkin olsun denkleştirme davasının mirasın paylaşım anına kadar açılması zorunludur. Denkleştirmeye ilişkin talep hakkı ise genel zamanaşımı olan 10 yıllık zamanaşımı süresine tabidir.
Denkleştirme sonunda geri vermekle yükümlü olan mirasçı, dilerse ve mümkünse fazlaya ilişkin kısmı aynen geri verir dilerse -payından fazla olsa bile- ilgili kısmın değerini miras payına mahsup ettirir. İyi niyetli sebepsiz zenginleşen denkleştirme anında elinde ne kaldıysa onu vermekle yükümlüdür. Kötü niyetli zenginleşen ise her şeyi tamamen vermekle yükümlüdür. Ayrıca iyi niyetli sebepsiz zenginleşen yararlı ve zorunlu masrafları da isteyebilir.
Görevli mahkeme Asliye Hukuk Mahkemesidir. Yetkili mahkeme ise TMK m.576 hükmü uyarınca miras bırakanın son yerleşim yeri mahkemesi kesin yetkilidir. Hâkim bu durumu re’sen gözetmek zorundadır.